język polski 2 FTP

21.05.2020 r.

Temat: Kiej sąsiad z sąsiadem się zejdzie… Dialektyzacja w literaturze.

Cele lekcji:

• wskazanie przykładów dialektyzmów w powieści Reymonta na poziomie fonetycznym, fleksyjnym, słowotwórczym i leksykalnym;
• charakterystyka dialektów współczesnej polszczyzny;
• scharakteryzowanie chłopskiej refleksji na temat ludzkiego losu i kondycji człowieka.

Przebieg lekcji:

1. Na dzisiejszych zajęciach przyjrzymy się stylizacji środowiskowej i dialektyzacji występującej w powieści „Chłopi” W. Reymonta.

Wyraz stylizacja używany w naukach filologicznych odnosi się do świadomego, umyślnego wprowadzenia do wypowiedzi pisanej lub ustnej, reprezentującej określony styl, elementów charakterystycznych dla innego stylu.

Wypowiedzi stylizuje się, aby zwiększyć ich realizm, a także odtworzyć koloryt lokalny. Zabieg ten może też służyć charakterystyce bohaterów i środowiska, z którego się oni wywodzą.

Najczęściej spotykamy następujące rodzaje stylizacji:

Stylizacja środowiskowa – to kształtowanie wypowiedzi językowej na wzór języka określonych środowisk społecznych, wprowadzanie do wypowiedzi elementów charakterystycznych dla odmian zawodowych (profesjonalizacja) lub środowiskowych (argotyzacja), takich jak gwara uczniowska, aktorska, żołnierska, język użytkowników internetu, żargon przestępców lub subkultury hip‑hopu.

Dialektyzacja (stylizacja gwarowa) – nadawanie wypowiedziom cech gramatycznych lub leksykalnych, charakterystycznych dla odmian terytorialnych, czyli gwar i dialektów. Obie te odmiany są związane z językiem mieszkańców wsi, często omawiany rodzaj stylizacji wykorzystuje się, aby scharakteryzować bohaterów – podkreślić ich wiejskie pochodzenie.

Archaizacja to wprowadzanie do wypowiedzi elementów językowych charakterystycznych dla języka epok minionych, czyli archaizmów.

Stylizacja biblijna – to nadanie tekstom cech stylu biblijnego, a więc korzystanie z gatunków biblijnych (psalmu, przypowieści), metaforyki, frazeologii mającej źródła w Piśmie Świętym oraz charakterystycznej składni (przewaga zdań współrzędnie złożonych, szyk przestawny, przestawny).

2. Zdefiniowanie pojęcia dialekt.

Najbardziej szeroka definicja dialektu określa go jako „mowę ludności wiejskiej pewnej dzielnicy kraju różniącą się od języka ogólnonarodowego i innych dialektów swoistymi cechami głównie fonetycznymi i leksykalnymi, mającymi zwykle swą genezę w odległej przeszłości, sięgającej może nawet okresu plemiennego”¹.

3. Charakterystyka dialektów współczesnej polszczyzny w kontekście ich zasięgów terytorialnych oraz specyficznych cech językowych.
   a.dialekt kaszubski (brak mazurzenia, ubezdźwięczniająca fonetyka międzywyrazowa, dyftongizacja dawnych długich a, o, stwardnienie szeregu spółgłosek ś, ź, ć, dź);
   b.dialekt wielkopolski (brak mazurzenia, udźwięczniająca fonetyka międzywyrazowa, dyftongizacja samogłosek, asynchroniczna wymowa samogłosek nosowych);
   c.dialekt śląski (szeroka wymowa -ę);
   d.dialekt małopolski (przejście wygłosowego –ch w –k, mazurzenie, udźwięczniająca fonetyka międzywyrazowa);
   e.dialekt mazowiecki (asynchroniczna wymowa spółgłosek miękkich w nagłosie, mazurzenie, ubezdźwięczniająca fonetyka międzywyrazowa, „zlanie się” i z y, twarde l przed i).

Mapa dialektów

4. Określenie położenia geograficznego Lipiec w kontekście granic dialektalnych (praca z mapką).

Lipce (dziś: Lipce Reymontowskie) to wieś znajdująca się w Polsce centralnej, na terenie tzw. gwar łowickich, zaliczanych do dialektu mazowieckiego.

Reymont przebywał w Lipcach w latach 1889–1893, pracując jako dozorca plantowy przy Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej. Obserwacje poczynione w tamtych latach stały się później inspiracją do napisania powieści o życiu polskich chłopów.

5. Proszę przeczytać fragment powieści Reymonta zamieszczony w podręczniku, s. 166- 167 i wskazać w podanym fragmencie przykłady dialektyzmów.

Proponowany zapis analizy tekstu:

Poziom języka	Przykłady
fonetyczny	krześciajnin, somsiad, la, gront, dufać
fleksyjny	stajała, któren
słowotwórczy	marnacja, biedowanie, winowaty, zamrzeć
leksykalny	jeno, poredzić, juści, gadzina, spyścić, kłyźnić, ćma, kiej, drzewiej, marnować, pogorzel, chudziak, wypsnąć

Wnioski:

• dialektyzacja pojawia się na wszystkich poziomach organizacji językowej tekstu (przede wszystkim na poziomie leksykalnym);
• język bohaterów utworu Reymonta nie jest wiernym odzwierciedleniem cech dialektu mazowieckiego (brak mazurzenia);
• efekt dialektyzacji został osiągnięty przez wprowadzanie archaizmów (np. jeno, drzewiej);
• cechy językowe, zbliżające język utworu do mowy mieszkańców wsi, nie pozwalają łączyć go z jakąkolwiek gwarą czy dialektem polszczyzny początku XX wieku (metoda twórcza Reymonta polegała na stworzeniu dzieła uniwersalnego);
• dialektyzacja jest jednym z elementów realistycznej kreacji świata przedstawionego w powieści.

Zadanie domowe na zaliczenie zajęć:

1. Z podanego fragmentu „Chłopów„ Stanisława Reymonta wypisz  trzy przykłady wyrazów, które służą stylizacji tekstu na gwarę.

„Długo za nim spoglądali w milczeniu, na jego smukłą, pochyloną nieco postać, dopiero gdy przeszedł niskie, kamienne ogrodzenie cmentarza i szedł między mogiłami ku kaplicy, co stała wpośród pożółkłych brzóz i klonów czerwonych, rozwiązały się im języki. – Lepszego to i na całym świecie nie znaleźć – zaczęła któraś z kobiet. – Juści, chciały go też zabrać do miasta… żeby ociec z wójtem nie jeździli prosić biskupa, to byśwa go i nie mieli… Kopta no, ludzie, kopta, bo do wieczora mało daleko, a ziemniaków mało wiele! – mówiła Anna wysypując swój kosz na kupę żółcącą się na rozkopanej ziemi, pełnej zeschłych łęcin. Wzięli się chyżo za robotę i w cichości, że ino słychać było dziabanie motyczek o twardą ziemię, a czasem suchy dźwięk żelaza o kamień. Czasami ktoś niektoś wyprostował zgięty i zbolały grzbiet, odetchnął głęboko, popatrzył bezmyślnie na siejącego przed nimi i znowu kopał, wybierał z szarej ziemi żółte ziemniaki i rzucał do kosza, przed się stojącego.”

Zadanie dla chętnych:

2. Wykorzystując mapę dialektów zamieszczoną w dzisiejszym temacie zajęć, określ położenie geograficzne swojej miejscowości w kontekście podziałów lingwistycznych i – o ile to możliwe – wskaż   specyficzne cechy języka mieszkańców swojej miejscowości.

Odpowiedzi prześlij na maila b.kusiuk@wp.pl w dniu dzisiejszym. Podpisz swoją pracę- imię, nazwisko, klasa.

Informacja

Przypominam, że w przyszły wtorek 26 maja 2020r. mamy zaplanowany sprawdzian z „Chłopów” Reymonta. Proszę powtórzyć materiał. Sprawdzian będzie dostępny czasowo, na portalu epodręczniki, od 12.35 do 13.20.

Pozdrawiam- Bożena Kusiuk