Drodzy Uczniowie,
na dzisiejszych lekcjach omówimy problematykę etyczną w poezji Miłosza; odczytamy zalecenia etyczne dla człowieka współczesnego wpisane w wiersze Miłosza i określimy rolę poety w świecie współczesnym w świetle analizowanych tekstów.
Temat 1 i 2: Piękny jest ludzki rozum… Miłosz – moralista.
- Biografia Czesława Miłosza po 1945 r. – okoliczności emigracji poety i powstania „Traktatu moralnego”.
Utwór został napisany w 1947 r. w Waszyngtonie, gdzie Miłosz pracował w polskiej ambasadzie. Poeta przesłał go Kazimierzowi Wyce, redaktorowi „Twórczości”. „Traktat moralny” był przez autora traktowany jako szkic do powstałego później zbioru esejów pt. „Zniewolony umysł”. Był to tekst z założenia moralizatorski, służący przedstawieniu sytuacji człowieka w ustroju komunistycznym, totalitarnym.
2. Odczytajcie fragmenty utworu z podręcznika
Uwagi do tekstu:
– traktat jest obszernym pod względem objętości i całościowym pod względem treści opracowaniem jakiegoś zagadnienia, wyczerpującą rozprawą na jakiś temat;
– traktat jest wykładem (autorem wypowiedzi dotyczącej zagadnienia określonego w tytule jest jedna osoba, która problem ten objaśnia i komentuje);
– tekst ma charakter argumentacyjny, stąd częste przykłady, odwołania do kultury;
– traktat nie jest dziełem czysto naukowym, winien dotrzeć ze swą argumentacją do wszystkich ludzi chcących rozważać jakiś problem, a więc
forma językowa nie może być nazbyt hermetyczna, styl jest jasny, zrozumiały;
– forma traktatowa pozwala pogodzić naukowość i subiektywność, a więc można prowadzić wypowiedź z pozycji autorytetu, nasycając ją osobistym widzeniem rzeczywistości, nie stroniąc od dystansu i ironii;
– dwie równoczesne postawy nadawcy: dystans, osiągnięty za pomocą różnych środków – stylistyczna lekkość i harmonia wypowiedzi, regularna
budowa wiersza i regularny wzorzec rytmiczny, elementy anegdotyczno-humorystyczne opisu zdarzeń oraz przede wszystkim ironia, która realizuje się w żartobliwym ujmowaniu poważnych i groźnych zjawisk (np. „Wtóruje rechot Rabelais’go”); zaangażowanie, uwikłanie w przedmiot opisu, solidaryzowanie się z opisywanymi postawami;
– dominującą funkcją tej wypowiedzi jest funkcja retoryczna, czyli oddziaływanie na odbiorcę w celu zmiany jego zachowania czy też wywołania
jakiejś określonej reakcji, ton nakazu.
3. Rozważany problem moralny jest wprowadzony na początku utworu w postaci pytania retorycznego: „Gdzież jest, poeto, ocalenie?”. Zredagujcie nakazy moralne i wskazówki formułowane przez podmiot mówiący.
Przykładowe zapisy do karty pracy
4. Podsumowanie – „Traktat moralny” ma kształt dygresyjnego monologu kogoś, kto ocenia rzeczywistość, a swoje rady, utrzymane w stylu retorycznym, kieruje do słuchacza przyzwyczajonego do pouczania. Utwór nawiązuje do poetyki klasycystycznego wiersza oświeceniowego, a ten model był wykorzystywany przez twórców socrealizmu. Stylistyczny wybór dokonany przez Miłosza miał więc charakter prowokacji.
5. Przeczytajcie wiersz „Zaklęcie” z podręcznika i wskażcie główne tezy poetyckiego wywodu.
– pochwała rozumu, jego możliwości poznawczych;
– ukazanie rozumu jako narzędzia umożliwiającego funkcjonowanie człowieka w świecie, wartości nieulegającej zatracie, opierającej się przemocy;
– wyliczenie cech rozumu: jest wolny, niczym nieograniczony, nazywa idee, cnoty moralnego postępowania;
– wyliczenie pozytywnych skutków posługiwania się rozumem:
• docenienie wartości (prawdy i sprawiedliwości),
• oparcie się zniewoleniu,
• odróżnianie dobra od zła,
• budzenie odpowiedzialności za świat;
– uzasadnienie niezbędności korzystania z rozumu:
• kieruje filozofami, literatami w ich służbie społecznej, w realizacji celów dydaktycznych, utylitarnych,
• wiedzie ludzi do idealnego świata, w którym zaistnieją prawda, równość, sprawiedliwość, tolerancja, demokracja,
• prowadzi do postawy umiłowania mądrości (zapis wyrazu „Filo-Sofija” podkreślający etymologię, z gr. phileo – miłuję; sophia – mądrość).
6. Czy wiara w moc ludzkiego rozumu ma wymiar optymistyczny, czy pesymistyczny? W argumentacji odwołajcie się do różnych kontekstów mających wpływ na ostateczny wydźwięk utworu. Wróćcie do poprzedniej karty pracy i wypełnijcie ją w części poświęconej interpretacji wiersza „Zaklęcie”.
| wiara optymistyczna: poeta wierzy w wartości humanistyczne mające moc ocalenia człowieka i świata (kontynuacja oświeceniowego kultu racjonalizmu i optymistycznego przekonania o możliwości wychowania człowieka i przeobrażenia rzeczywistości) | wiara sceptyczna: tytuł wiersza odnosi się do postaw sprzecznych z rozumowym podejściem do świata, wyraża chęć zaklęcia rzeczywistości, aby marzenia o świecie zgodnym z zasadą rozumu się ziściły; pozorna potęga rozumu, bardziej rozpaczliwa nadzieja poety na istnienie idealnego świata w nieokreślonej przyszłości niż niezachwiana wiara w rozumność człowieka |
| kontynuacja światopoglądu oświeceniowego: racjonalizm, krytycyzm, rozum drogą do prawdy, ideały Wielkiej Rewolucji Francuskiej:
wolność, równość, braterstwo |
nawiązanie do narzucania przez propagandę komunistyczną racjonalnej postawy, do naiwnej wiary w moc rozumu, który nie może objąć i wyjaśnić wszystkiego (nawiązanie do biblijnej Księgi Koheleta), aluzje do realiów PRL: zagrożenie więzieniem, zależność od cenzury, konieczność emigracji, wyklęcie z oficjalnego życia kulturalnego |
| tradycja literacka: kontynuacja myśli Adama Naruszewicza: Rozum człowieczy wszędy przechodzi, / Niezłomny, pracą i czasem (oda
Balon) |
tradycja literacka: kontynuacja myśli Ignacego Krasickiego: A cóż to jest za bajka! Wszystko to być może! Prawda, jednakże ja to między bajki włożę (Wstęp do bajek) |
| poetyka klasycystyczna:
aluzje do antyku, język jasny, przejrzysty, pełen harmonii, styl podniosły, uroczysty, personifikacje pojęć abstrakcyjnych, operowanie kontrastem (cechy pożądane – negowane), forma dyskursu |
poetyka biblijna:
stylizacja na kaznodziejski ton pouczenia, odległy od podmiotowej wiedzy człowieka o świecie, wyliczenie o charakterze litanijnej modlitwy, przypominającej raczej magiczne inkantacje niż rzetelne stwierdzenie faktów; puenta gloryfikująca etyczny sojusz filozofii (marksistowskiej?) i poezji, brzmiąca ironicznie |
| impresywna funkcja języka | magiczna i stanowiąca funkcja języka |
7. Literatura może być narzędziem formowania ludzi, orężem w walce ze złem, a poezja i filozofia – strażnicą moralności i etyki człowieka.
8. Wypisz cytat z utworu „Traktat moralny” lub „Zaklęcie”, który ma charakter sentencji, i zaproponuj jego krótką interpretację. Odpowiedź prześlij na mojego e-maila ckupar@wp.pl.
Pozdrawiam
Agnieszka Piekarska