25.05.2020. Temat: Kim był on? Kim była ona? Portret psychologiczny bohaterów „Łagodnej” Fiodora Dostojewskiego.
Cele lekcji: charakteryzowanie bohaterów i tworzenie ich portretów psychologicznych; formułowanie argumentów uzasadniających własną opinię o bohaterach lektury.
Na poprzedniej lekcji mieliście za zadanie wyszukać w tekście „Łagodnej” cytaty charakteryzujące bohaterów. Zebrane cytaty możecie porównać z propozycjami poniżej:
|
Kim był on? – cytaty charakteryzujące bohatera. |
|
| CYTATY |
CHARAKTERYSTYKA |
| „[…] wobec klientów zachowuję się po dżentelmeńsku: mówię mało, uprzejmie, surowo” | dżentelmen, surowy, uprzejmy, męski |
| „[…] „zadałem sobie pytanie: „Czyżby zwycięstwo nad nią warte było dwa ruble?” Cha, cha, cha!”
„[…] jak to nagle zadałem szyku i urosłem w jej oczach. Taki raptem zamiar powziąłem” |
świadomy własnego cynizmu, zadowolony ze swojej gry |
| „[…] patrzyłem już wtedy na nią jak na moją i nie wątpiłem o swej potędze. Wiecie państwo, to wysoce lubieżna myśl, kiedy się już nie wątpi” | uwielbia władzę i upaja się nią |
| „Zjawiłem się jakby z wyższego świata: byłem przecież bądź co bądź dymisjonowanym sztabskapitanem świetnego pułku, rodowitym szlachcicem, człowiekiem niezależnym itd., no a kasa pożyczkowa w ciotkach mogła budzić tylko szacunek” | ma poczucie wyższości wynikające z różnic społecznych i majątkowych między nim a kobietą |
| „Chwileczkę, jeżeli już mam tę ohydę wywlekać, przypomnę także ostatnie świństwo: gdy tak stałem, chodziło mi po głowie: jesteś wysoki, zgrabny, dobrze ułożony – i wreszcie, mówiąc bez fanfaronady, całkiem przystojny” | świadomy swojej męskiej urody: wysoki, zgrabny, przystojny |
| „[…] właściwie to lubię dumne osóbki. Dobre są zwłaszcza wtedy, kiedy… ano, kiedy już nie wątpimy o naszej władzy nad nimi” | przekonany o swoim wpływie na kobiety; radość z władzy nad nimi |
| „Podobały mi się też różne myśli, na przykład, że ja mam czterdzieści jeden, a ona zaledwie szesnaście. To mnie upajało, to poczucie nierówności, bardzo to rozkoszne, ach! Bardzo” | uwielbia zdobywać władzę i dominować |
| „Na tym właśnie polegał mój system. Na zachwyty odpowiadałem milczeniem, oczywiście życzliwym” | jest świadomy swojej potęgi wynikającej z faktu, że Łagodna jest od niego całkowicie uzależniona; wprowadza „system”, żeby wychować sobie żonę; |
| „Przede wszystkim oschłość – pod tym znakiem wprowadziłem ją do domu” | celowo jest oschły wobec kobiety, bo uważa, że tylko tak wzbudzi jej szacunek |
| „[…] położyłem od razu nacisk na pieniądze” | jest chorobliwie oszczędny (sknera) |
| „[…] ponieważ porywy były chorobliwe, histeryczne, a mnie trzeba było szczęścia solidnego, opartego na szacunku, przyjąłem to chłodno” | nie odpowiada na porywy czułości małżonki w obawie o utratę szacunku i władzy |
| podczas , gdy żona mierzy do niego z rewolweru: „[…] jeżeli odgadła prawdę i wie, że nie śpię – już ją zmiażdżyłem gotowością przyjęcia śmierci i teraz może się zawahać” | rozpaczliwą próbę zabicia go przez żonę wykorzystuje dla upokorzenia kobiety i kolejnego zatriumfowania nad nią |
| „[…] między nami w tej właśnie chwili toczy się walka, straszliwy pojedynek na śmierć i życie, pojedynek tego właśnie wczorajszego tchórza, wypędzonego za tchórzostwo przez kolegów. Wiedziałem to i ona też to wiedziała” | walkę z żoną traktuje jako walkę ze światem, który go skrzywdził |
KIM BYŁ ON?
Bohater jest postacią budzącą sprzeczne uczucia. Z całości relacji możemy się dowiedzieć, że ma za sobą przeszłość wojskową – był oficerem w pułku, z którego musiał odejść po pewnym skandalu. Dotyczył on braku reakcji młodego wówczas oficera na zniewagę, którą pod adresem jego dowódcy sformułował inny wojskowy, będący pod wpływem alkoholu. Wyrokiem sądu oficerskiego bohater został zobowiązany do podania się do dymisji. To zdarzenie trwale ukształtowało charakter późniejszego lichwiarza – wstyd związany z jego wojskową „karierą” i upokorzenie, którego wtedy doznał, wywoływały nieustanne próby tłumaczenia się i skłoniły bohatera do postrzegania siebie jako jednostki szlachetnej i skrzywdzonej. Choć narrator wielokrotnie zaprzecza, jakoby to strach powstrzymał go wtedy od honorowej reakcji, to jednak ciągłe próby usprawiedliwienia się świadczą o poczuciu wstydu, które – u wojskowego – musiało wywołać jego strachliwe zachowanie. W końcu bohater przyznaje się do tchórzostwa, ale nie powodowanego strachem przed śmiercią, którą mógłby skutkować honorowy pojedynek, lecz obawą, „czy to nie wypadnie głupio”. Stosunek do owego zdarzenia wywołuje więc w bohaterze sprzeczne stany ducha i myśli. Sylwetka duchowa bohatera jest dość skomplikowana. Nie zwierza się nam z miłości do szesnastolatki, a jednak proponuje jej małżeństwo. Zaprzecza przypuszczeniom dziewczyny, jakoby mścił się na społeczeństwie za swoje cierpienie, ale w duchu przyznaje, że tak rzeczywiście jest. Kiedy w końcu retorycznie pyta, czy nie kochał swojej małżonki, wspomina krzywdy, które jej wyrządził. Wprowadził surowy rygor domowy, rywalizował z dziewczyną, ale w chwilach tkliwości w szaleńczy sposób wyznawał jej miłość i snuł plany nowego życia. Dominującą cechą bohatera jest egocentryzm – nieustannie analizuje swoje poczynania i myśli. Życie z drugim człowiekiem traktuje jako zmaganie o dominację. Popada w skrajności – często wybiela siebie i uznaje za osobę najszlachetniejszą, innym razem piętnuje się (choć to czyni zdecydowanie rzadziej). Dziwna jest więc w bohaterze dwoistość jego stanów ducha i zachowań.
Nastawienie bohatera do kobiet, jego opinia na temat relacji męsko-damskich:
Bohater jasno wyraża swoje zdanie na temat kobiet – uważa je za istoty niedoskonałe. Nie powstrzymuje go od takich opinii nawet tragedia młodej żony: […] wiedziałem, że kobieta, w dodatku szesnastoletnia, nie może nie ulegać całkowicie mężczyźnie. Kobietom brak oryginalności, to… to jest aksjomat, nawet i dziś, nawet teraz, to jest dla mnie aksjomat! Cóż znaczy to, co tam leży w sali? Fakt jest faktem, i tutaj nawet sam Mill nic nie poradzi. A kobieta kochająca, ach, kochająca kobieta nawet usterki, nawet niegodziwości ukochanego człowieka wybaczy. Słowa te wyrażają przekonanie o niższym statusie kobiety wobec mężczyzny, o naturalnej dominacji mężczyzn nad kobietami. Bohater dążył do takiej dominacji w swoim życiu z dziewczyną nie tylko z racji przekonań, lecz także wskutek psychicznej skazy, którą wyniósł z czasów wojskowej młodości. Określając swoją postawę słowami: Surowy, dumny, i niczyich perswazji nie potrzebuje, cierpi w milczeniu, nazywając się wielkodusznym, oczekuje, że jego żona – przekonawszy się o owej wielkoduszności – padnie przede mną upokorzona, ze złożonymi błagalnie dłońmi.
KIM BYŁA ONA?
Charakterystyka – z perspektywy tytułowej bohaterki opowiadania F. Dostojewskiego – fragmentów historii związku kobiety z właścicielem lombardu.
Zredaguj monolog – z perspektywy tytułowej bohaterki – będący relacją z początku znajomości kobiety z właścicielem lombardu. Wyeksponuj tragiczne warunki życia Łagodnej, jej bezskuteczne próby znalezienia pracy, konieczność zastawienia osobistych pamiątek (zwłaszcza obrazu Matki Boskiej z Dzieciątkiem). Zwróć uwagę na opis przeżyć tytułowej bohaterki oraz towarzyszące jej emocje, a także ocenę lichwiarza.
Zredaguj monolog – z perspektywy tytułowej bohaterki – będący relacją z oświadczyn właściciela lombardu. Wyeksponuj motywy podjęcia decyzji o ślubie, opis przeżyć kobiety, towarzyszące jej emocje, a także ocenę mężczyzny, który ma zostać jej mężem.
Zredaguj monolog – z perspektywy tytułowej bohaterki – będący relacją z próby zabicia męża. Wyeksponuj motywy postępowania żony, opis jej przeżyć oraz towarzyszące kobiecie emocje.
Zredaguj monolog – z perspektywy tytułowej bohaterki – będący relacją z ostatnich pięciu dni życia Łagodnej. Wyeksponuj przyczyny samobójstwa żony, opis jej przeżyć oraz towarzyszące kobiecie emocje. Zwróć uwagę na symbolikę obrazu Matki Boskiej z Dzieciątkiem.
Tragizm życia Łagodnej – znęcanie się nad nią ciotek, brak oparcia w drugim człowieku, przedmiotowe traktowanie kobiety; próby usamodzielnienia Łagodnej i konieczność zastawienia najdroższych pamiątek po rodzicach – zwłaszcza obrazu Matki Boskiej). Determinacja kobiety, jej duma, znoszone w milczeniu upokorzenie, a także ambiwalentny stosunek do lichwiarza;
Tragiczny wybór kobiety, która musiała zadecydować, którego z kandydatów wybrać na swojego męża (grubego sklepikarza czy lichwiarza).
|
Sytuacja wymagająca podjęcia decyzji |
|
|
Za którego z mężczyzn Łagodna powinna wyjść za mąż? |
|
|
Możliwe rozwiązania |
|
|
50-letni wdowiec |
40- letni lichwiarz |
|
Skutki negatywne |
|
| wstręt do 50-letniego sklepikarza;
obawa przed trudem wychowywania dzieci męża |
strach przed dziwnie zachowującym się lichwiarzem;
zdominowanie kobiety przez mężczyznę |
|
Skutki pozytywne |
|
| uwolnienie się od podłych ciotek | uwolnienie się od podłych ciotek;
wybór mniejszego zła |
|
Cele i wartości |
|
|
Miłość i szacunek |
|
Motywy, które doprowadziły do buntu kobiety, tj. podjęcia przez nią próby zabicia męża – ciągłe milczenie, nieudana chęć stworzenia prawdziwych relacji małżeńskich, poczucie odrzucenia, nękanie psychiczne przez męża, złość i rozpacz spowodowane bezsilnością młodej dziewczyny;
słabość fizyczna (spowodowana ciężką chorobą) i psychiczna bohaterki, próba stworzenia przez Łagodną bezpiecznego świata w izolacji od męża. Zachowanie męża doprowadziło kobietę do skrajnej rozpaczy, a w dalszej konsekwencji do samobójstwa.
ŁAGODNA
Szesnastoletnią bohaterkę poznajemy jako dziewczynę mocno doświadczoną przez los, ale jednocześnie odważną i dumną. W kontaktach z lichwiarzem potrafiła bronić swojej godności i krytykować jego postępowanie. Narrator nazwał ją „dobrą i łagodną”, choć późniejsze zachowania dziewczyny nie do końca potwierdzają opinię o poczciwej łagodności. Z pewnością chciała bronić swej godności, nie uchodzić za kogoś, kto wzbudza litość – za przyniesiony obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem pragnęła uzyskać jedynie pięć rubli, choć lichwiarz oferował dziesięć. Przyjmując matrymonialną ofertę bohatera, nie zgodziła się na wystawny ślub i podróż do Moskwy. Obok dumy i poczucia niezależności jej wyrazistymi cechami były dobroć i współczucie, nie potrafiła być bezwzględna; przyjmując – jako pracownica lombardu swego męża – rozmaite przedmioty od ludzi doświadczonych przez los, była dla nich wielkoduszna. Na kategoryczne oświadczenie lichwiarza, że pieniądze i lombard są jego własnością i że pozbawia żonę prawa „uczestniczenia w jego zajęciach”, roześmiała mu się w twarz i wyszła z mieszkania, mimo zakazu, jaki postawił jej mąż. Z pewnością nie brakowało jej więc odwagi, a sam bohater, usłyszawszy jej rozmowę z byłym oficerem Jefimowiczem, którego zaloty odrzuciła, nazywa ją „najszlachetniejszą i najwznioślejszą kobietą”.
ROLA OBRAZU MATKI BOSKIEJ
Obraz jest niewątpliwie elementem symbolicznym i jego znaczenie można rozumieć różnorako. Kiedy dziewczyna przynosi obraz do lichwiarza i chce go zastawić, ilustruje on katastrofalną sytuację finansową bohaterki – narrator dostrzega, że przedmiot ten był jej bardzo drogi. Obraz znika następnie w szafce lichwiarza i pojawia się po raz kolejny dopiero w momencie, gdy bohater dowiaduje się o samobójstwie młodziutkiej żony. Służąca Łukieria relacjonuje, iż dziewczyna najpierw postawiła obraz na stole, jakby chciała się przed nim modlić, później zaś, przycisnąwszy obraz do piersi, rzuciła się w dół. Zarówno modlitwa do wizerunku utrwalonego na obrazie, jak i decyzja o samobójstwie z obrazem przyciśniętym do piersi oznaczają, że przedmiot ten symbolizował najdroższe dla dziewczyny wartości. Modlitwa przed obrazem mogła być na przykład formą przeprosin skierowanych do Boga za czyn, którego dziewczyna miała się dopuścić (samobójstwo), jak i za wcześniejszy postępek (skierowała kiedyś pistolet w stronę śpiącego męża). Modlitwa mogła też być błaganiem, by mimo popełnionych grzechów Bóg nie odrzucił duszy bohaterki. Podobnie rozumieć można gest przyciśnięcia obrazu do piersi w chwili skoku – jako chęć wyruszenia w tę ostatnią podróż „z Bogiem”. Dziewczyna z pewnością lękała się skutków swej decyzji – obraz mógł łagodzić te lęki, dodawać jej otuchy, mógł być wyrazem nadziei, że nie wszystko przepada wraz ze śmiercią, że tam, dokąd bohaterka zmierza, jest inny świat.
Zastanów się i odpowiedz na pytania:
- Czy kobiety w drugiej połowie XIX wieku miały możliwość samodzielnego podejmowania decyzji? Odpowiedź uzasadnij.
Wolność kobiet w czasach współczesnych:
- Jaki wpływ na decyzję młodych ludzi wywiera rodzina?
- Jakie znaczenie ma status społeczny i materialny człowieka?
- Czy wykształcenie pomaga w życiu?
- Jaki wykształcenie ma wpływ na samodzielność i wolność człowieka?
- Jak zmieniło się postrzeganie roli kobiety w społeczeństwie?
- Czy historia Łagodnej mogłaby zdarzyć się dzisiaj?
- Czy we współczesnym świecie istnieją „łagodne”?
Na zakończenie zachęcam do obejrzenia adaptacji „Łagodnej” Fiodora Dostojewskiego – etiudy będącej debiutem reżyserskim Magdaleny Łazarkiewicz.
https://ninateka.pl/film/lagodna-magdalena-lazarkiewicz
oraz zupełnie innej odsłony tej historii – miniatury Piotra Dumały:
https://www.youtube.com/watch?v=RyLQIeHtNOI
Pozdrawiam – Katarzyna Nowak