07.05.2020
Język polski – klasa I CG
Temat: Polszczyzna bez tajemnic – skróty i skrótowce.
Czas realizacji: 1 godzina
Na dzisiejszej lekcji dowiecie się co to są skróty i skrótowce, zasady ich pisowni, reguły ich skracania oraz wykonacie kilka ćwiczeń w tym zakresie.
Jaka jest różnica między skrótem a skrótowcem?
Skrótem nazywamy skróconą formę wyrazu, która występuje tylko w języku pisanym. Skrótowcem określamy zaś wyrazy pochodne, które powstały poprzez skrócenie wieloczłonowej nazwy i są używany zarówno w piśmie, jak i w języku mówionym.
Przykłady: Skrót od wyrazu dyrektor to dyr. Skrót od wyrazy profesor to prof. Skrótowiec od nazwy Powszechny Zakład Ubezpieczeń to PZU (wym. pe-zet-u). Skrótowiec od nazwy Zakład Ubezpieczeń Społecznych to ZUS (wym. zus).
SKRÓTY – reguły skracania wyrazów oraz pisownia skrótów
We współczesnej polszczyźnie wyróżniamy następujące rodzaje skrótów:
1. Skróty utworzone z początkowej litery lub początkowych liter wyrazów
Przykłady: a. (albo), p. (pan, pani), r. (rok, rodzaj), mies. (miesiąc), ob. (obywatel).
Po takich skrótach zawsze należy postawić kropkę.
Jeżeli skrót kończy się na spółgłoskę miękką, której miękkość zaznacza następujące po niej I (nieuwzględnione w skrócie), miękkości tej nie zaznacza się w skrócie. Przykłady: godzina (godz.), miesiąc (mies.). Jeśli natomiast miękkość spółgłoski oznaczana jest znakiem diakrytycznym, uwzględniamy ją w skrócie, np. żeń. (żeński).
W tekście pisanym nie wyróżniamy skrótów krojem czcionki ani wielkością liter. Co ważne, taką samą formę zapisu mogą przyjmować skróty odnoszące się do różnych wyrazów (np. r. — rok, rodzaj). Znaczenie takiego skrótu odczytuje się z kontekstu.
Skróty nazw dwu- lub wielowyrazowych
Szczególnym rodzajem skrótów utworzonych z początkowej litery lub początkowych liter są skróty nazw dwu- lub wielowyrazowych. Zasady ich tworzenia oraz ich pisownie regulują następujące zasady:
• gdy wyrazy następne rozpoczynają się od spółgłosek, po skrócie stawia się tylko jedną kropkę (ds. = do spraw, cdn. = ciąg dalszy nastąpi). Wyjątkami są skróty, w których kropki występują po skrócie każdego wyrazu, co ma ułatwiać rozróżnianie znaczeń (np. br. = bieżącego roku, b.r. = brak wydania).
• gdy drugi lub któryś z następnych wyrazów zaczyna się od samogłoski, stawiamy kropkę po skrócie każdego z wyrazów (np. p.o. = pełniący obowiązki, m. in. = między innymi, o.o. = ograniczona odpowiedzialność). Takie same zasady obowiązują w skrótach wielowyrazowych nazw obcych (np. a.c. = anno currente, wyjątki to ac = a capite [od głowy] oraz at = atmosfera techniczna).
Warto pamiętać, że jeśli na końcu zdania stoi zakończony kropką skrót, nie dodaje się kolejnej kropki. Przykład: Wraz z przyjaciółmi ze studiów założył spółkę z o.o.
Skróty jednostek monetarnych oraz jednostek miar i wag
Po skrótach oznaczających polskie jednostki monetarne nie stawiamy kropki. Przykłady: zł (złoty), gr (grosz). Po skrótach oznaczających zagraniczne jednostki monetarne kropkę należy postawić. Przykłady: dol. (dolar), kop. (kopiejka).
Kropki nie stawia się także po jednostkach wag i miar. Przykłady: dag (dekagram), ha (hektar), m (metr).
Skróty utworzone z początkowej lub początkowych liter a oznaczanie liczby mnogiej
By oznaczyć liczbę mnogą, skróty jednoliterowe łączymy, a na ich końcu stawiamy kropkę. Przykłady: oo. (ojcowie), ss. (synowie). W przypadku skrót utworzonych z więcej niż jednej litery stosujemy powtórzenie, za każdym razem kończąc skrót kropką. Przykłady: prof. prof. (profesorowie).
2. Skróty składające się z pierwszej i ostatniej litery wyrazu skracanego
Przykłady: bp (biskup), dr (doktor), mjr (major).
Po takich skrótach, niezależnie od tego, czy składają się one z dwóch czy trzech liter, nie stawiamy kropek w formie mianownika.
W pozostałych przypadkach kropkę należy postawić. Przykład: Byłem dzisiaj na wykładzie dr. (doktora) Nowaka. Istnieje możliwość zastąpienia formy zakończonej kropką formą z dodaną końcówką fleksyjną danego przypadka, np. Byłem dzisiaj na wykładzie dra Nowaka. Jeśli skróty odnoszą się do kobiet, w przypadkach zależnych nie stawiamy kropki, np. Byłem dzisiaj na wykładzie dr Sandry Nowak.
Nieco kłopotliwą kwestią może być oznaczanie liczby mnogiej. W mianowniku zapisujemy skrót podwójnie, nie używając kropek. Przykład: dr dr Nowak i Kowalski (doktorzy/doktorowie Nowak i Kowalski). Możemy również posługiwać się formami z końcówkami: drowie, drzy.
W przypadkach zależnych mamy do wyboru dwie możliwości. Albo zastosujemy podwojony skrót z kropkami: dr. dr. (doktorów, doktorami…), albo użyjemy formy z końcówką: drów, o drach.
SKRÓTOWCE — reguły skracania, zasady pisowni
Występujące w języku polskim skrótowce dzielimy na:
1. Skrótowce literowe, które utworzone są z pierwszych liter wyrazów skracanego wyrażenia. Przykłady: NBP (Narodowy Bank Polski, czyt. en-be-pe), PSL (Polskie Stronnictwo Ludowe, czyt. pe-es-el). Wymawiając skrótowce literowe, każdą literę czytamy oddzielnie. Wśród skrótowców literowych znajdziemy zarówno odmienne (ONZ, ONZ-etu), jak i nieodmienne (NBP).
2. Skrótowce głoskowe, które także utworzone są z pierwszych liter wyrazów skracanego wyrażenia. Przykłady: ZUS (Zakład Ubezpieczeń Społecznych, czyt. zus), PAN (Polska Akademia Nauk, czyt. pan). Skrótowce głoskowe czytane są jako grupa głosek (jeden wyraz). Skrótowce głoskowe odmieniają się.
3. Skrótowce grupowe, które utworzone są z grup głosek (najczęściej pierwszych sylab) rozpoczynających wyrazy wchodzące w skład skracanej nazwy. Przykłady: Fablok (Fabryka Lokomotyw), Polfa (Polska Farmacja). Wielką literą zapisujemy tylko początek skrótowca. Co ważne, skrótowce grupowe są odmienne.
4. Skrótowce mieszane, które są połączeniami dwóch lub trzech wymienionych powyżej typów. Najważniejsze spośród nich to:
• skrótowce literowo-głoskowe, np. CBOS (Centrum Badania Opinii Społecznej, czyt. ce-bos), CPLiA (Centrala Przemysłu Ludowego i Artystycznego, czyt. cepelia);
• literowo-grupowe, np. PZKosz (Polski Związek Koszykówki, czyt. pe-zet-kosz);
• głoskowo-grupowe, np. Polmos (Polski Monopol Spirytusowy, czyt. pol-mos).
Wszystkie z tych skrótowców są odmienne.
Pisownia skrótowców — wielkie i małe litery
Skrótowce literowe i głoskowe piszemy wielkimi literami. Pozostałe skrótowce mogą być pisane w całości wielkimi literami lub wielką literą na początku skrótowca. Zależy to od koncepcji przyjętej przez właściciela nazwy.
Jeśli w skrótowcach pojawiają się litery oznaczające przyimki lub spójniki, piszemy je małymi literami. Przykłady: PiS (Prawo i Sprawiedliwość), WSiP (Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne).
Jeśli w skrótowcu występują litery oznaczające głoski wewnątrzywyrazowe, także zapisujemy je małymi literami. Przykład: DzU RP (Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej).
Odmiana skrótowców
Jeśli skrótowiec pisany wielkimi literami podlega odmianie, zaznaczamy to łącznikiem, a końcówkę fleksyjną zapisujemy małą literą. Przykład: GOPR, GOPR-u. Skrótowce mające formę rzeczowników (Cepelia) odmieniamy w sposób standardowy, nie stosując dodatkowych znaków. Przykład: Cepelia, Cepelię, o Cepelii.
- Zapisz w zeszycie definicje:
a) Skrót – skrócony do litery lub kilku liter zapis, który zastępuje dane słowo lub wyrażenie, np. nr – numer.
b) Skrótowiec – nowy wyraz, utworzony najczęściej poprzez skrócenie jakiejś wielowyrazowej nazwy; składa się z początkowych liter lub sylab wyrazów, które wchodzą w jego skład, np. PAN = Polska Akademia Nauk. - Wykonaj zadania z załączonej karty pracy. KARTA PRACY.skróty i skrótowce .W razie wątpliwości zajrzyj do słownika języka polskiego https://sjp.pwn.pl/slowniki/itd.html
Wszelkie pytania dotyczące tematu oraz wykonane zadanie proszę kierować na grupę, dziennik elektroniczny lub mój adres mailowy: msemeniuk@onet.pl
Pozdrawiam, Małgorzata Semeniuk