26.05.2020. Temat: Zniża się wieczór świata tego… Katastrofizm w poezji.
Celem lekcji jest zaprezentowanie modelu katastrofizmu na przykładzie twórczości Czechowicza.
KATASTROFIZM – to przekonanie o kryzysowym, schyłkowym charakterze cywilizacji i jej nieuchronnej zagładzie. (więcej – podręcznik, s. 95)
JÓZEF CZECHOWICZ – czołowy przedstawiciel katastrofizmu w polskiej literaturze, jeden z najwybitniejszych poetów pierwszej połowy XX wieku – zginął podczas bombardowania Lublina 9 września 1939 roku.
Zapoznaj się z informacjami o autorze i poezji katastroficznej zamieszczonymi w lekcji na portalu e-podręczniki:
https://epodreczniki.pl/a/znaki-smierci—symbole-tajemnicy—przeczucia-katastrofy/D49qXTNm4
Przyczyny myślenia katastroficznego w latach 30. XX wieku:
Kryzys gospodarczy, postępujący autorytaryzm, przemoc, akty terroru, nienawiść do mniejszości narodowych, antysemityzm, konflikty polityczne i militarne, propaganda wojenna.
Widmo wojny wywoływało u wrażliwych twórców dwudziestolecia międzywojennego przeczucie nadchodzącej katastrofy. Artyści wyobrażali sobie przyszłość jako nową apokalipsę, stąd w utworach tego okresu częste nawiązywanie do motywu apokalipsy, mającego rodowód biblijny.
– pierwotne znaczenie słowa apokalipsa (gr. apokálypsis – objawienie, odsłonięcie) i wynikające z tego trzy „odsłony” objawienia: zburzenie Jerozolimy, prześladowanie chrześcijan, zwycięstwo Baranka nad Smokiem, a także wizja Nowego Jeruzalem, miasta doskonałego;
– fragmentaryczne wykorzystywanie motywu i utożsamianie apokalipsy z zagładą.
OBRAZOWANIE APOKALIPTYCZNE – sposób obrazowania stosowany w apokalipsach, tzn. utworach opisujących czasy ostateczne, poprzedzone kosmiczną katastrofą, czyli „końcem świata”. (więcej – podręcznik, s.99)
Poetycki zapis nadchodzącej apokalipsy był wyrażany przez awangardowych poetów w sposób metaforyczny, za pomocą nowatorskich konstrukcji literackich. Stosowano wiersz wolny, nie używano wielkich liter. Poeci katastroficzni podkreślali cierpienie, lęk i śmierć jednostki, która staje się igraszką losu, targaną wiatrem historii.
- Przeczytaj wiersz „Żal” Józefa Czechowicza. Możesz wysłuchać też audiobooka:
https://wolnelektury.pl/katalog/lektura/nuta-czlowiecza-zal/audiobook/
- Wykonaj polecenia do tekstu (podręcznik, s.99)
Wstępne tezy interpretacyjne: opis katastrofy, skomplikowana metaforyka, ekspresyjne opisy, kontrastowa kolorystka.
Podmiot mówiący i sytuacja liryczna zarysowana na początku wiersza: podmiot w pierwszej osobie (liryka bezpośrednia), mężczyzna w średnim wieku (siwizna), odbywający jesienną (babie lato) wędrówkę po zaułkach miasteczka, obserwujący niski lot jaskółek, który zapowiada burzę i budzi niepokój.
Zjawiska wskazujące na zagładę świata według apokaliptycznej wizji:
- klęski żywiołowe – woda (potop) – ogień (potop gorący)
- powszechność śmierci – śmierć rolnika, inteligenta, księdza, dziewczyny, dziecka, – utożsamianie się podmiotu mówiącego z każdym z nich, zabijanie siebie poprzez udział w mordach (będę strzelał do siebie i marł wielokrotnie) – tragedia osobista (ja czarny krzyżyk na listach)
- zanik dorobku cywilizacyjnego – strawienie przez pożar statków (niemożność ucieczki przed zagładą) – zanik pracy (ja gdym z pługiem do bruzdy przywarł)
- zagłada dorobku kulturalnego – zanik pracy i jej efektów (ja gdym z pługiem do bruzdy przywarł) – zanik prawa, wiedzy utożsamianej z księgami (ja przy foliałach jurysta)
- zanik człowieczeństwa, rozpad porządku etycznego – – nagość – zezwierzęcenie (nozdrza wietrzą czerwony udój) – konieczność określenia od nowa swojej tożsamości (zapytamy się wzajem ktoś zacz) – śmierć ludzi niewinnych i skażonych złem (i dziecko w żywej pochodni […] i powieszony podpalacz) – bratobójstwo (rzeka z braterskiej krwi)
Obrazowanie apokaliptyczne:
- ciemne barwy skontrastowane z czerwienią (czerwony udój, ciemność)
- obrazowe kontrasty (pośród jaskrów – w żywej pochodni)
- negatywne wrażenia wzrokowe, słuchowe: blask, pożar, huk, płacz, ryk
- wizje zniszczenia, rozpadu
Konteksty: historyczny, polityczny:
- echa I wojny światowej (odnowionej w wyobraźni Czechowicza przez pamięć wojny 1920 r., w której wziął udział (zakrztuszony wołaniem gaz)
- aluzje do kryzysu gospodarczego, głodu i protestów robotników (wysłuchiwać ryku głodnych ludów / a to jest inny głos niż ludzi głodnych płacz)
- aluzje do narastania antysemityzmu w Niemczech (roztrzaskane szybki synagog)
Wizja optymistycznej przyszłości:
- motyw rzeki jako rodzaj klamry kompozycyjnej (jaskółki nadrzeczne, zdąży kręta rzeka z braterskiej krwi odrdzawieć, podkreślający upływ czasu, naturę powracającą do ładu, Heraklitową wizję świata
- motyw odbudowy stolicy, Nowego Jeruzalem według Biblii (kolumny stolic znów podźwigną nade mną)
- płomień niszczący, który ma także walor odradzający (płomień miłości)
- motyw żniw
Koncepcja podmiotu mówiącego i jego zadania:
- prorok, wieszcz, wizjoner (głowa świeci jak świecznik)
- aktywna postawa zaznaczona w klamrze kompozycyjnej (to mało idźże; idźże idź dalej)
- misja poety: współodczuwanie, współcierpienie, wieszczenie zagłady, ale i potopu odnawiającego oblicze ludzkości
Interpretacja tytułu:
- żal z powodu kresu świata i własnego życia
- żal z powodu powszechnego cierpienia
- żal mi za siebie i za wszystkich (wypowiedź Czechowicza)
najważniejsze cechy poetyki awangardowej:
– eliptyczność,
– metaforyczność,
– wizyjność,
– erudycyjność,
– brak znaków interpunkcyjnych.
Podsumowanie:
Wiersz opisuje katastrofę świata jako akt grozy i cierpienia, ale zawiera też wizję optymistycznej przyszłości – ludzkość odrodzi się po czasie pożogi. Katastrofa będzie próbą człowieczeństwa.
Pozdrawiam – Katarzyna Nowak