07.05.2020.Temat: Słowa i ich znaczenia.
Cele lekcji:
Scharakteryzuję najważniejsze relacje semantyczne* w języku.
Zdefiniuję pojęcia: synonimia, homonimia, antonimia i polisemia.
*semantyczny – dotyczący znaczenia wyrazów, znaczeniowy;
semantyka – dział językoznawstwa, którego przedmiotem jest analiza znaczeń wyrazów.
Słowa odnoszą się zwykle do wielu pojęć. Na przykład miłość to zarówno uczucie, którym matka darzy swoje dziecko, jak i związek między ludźmi (np. wolna miłość). Wieloznaczność danego słowa, czyli istnieje wielu pojęć przez to słowo oznaczanych to polisemia.
Ze względu na swoje znaczenia słowa mogą pozostawać wobec siebie w różnych relacjach. Niektóre z nich to:
Antonimia – związek łączy słowa o przeciwstawnych znaczeniach, np. miłość – nienawiść. Słowa o znaczeniach przeciwstawnych to antonimy.
Homonimia – relacja między słowami o takim samym brzmieniu, ale zupełnie innych, niepowiązanych ze sobą znaczeniach, zwykle też o różnym pochodzeniu, np. kurka (gatunek grzyba) – kurka (mała kura, ptak). Takie wyrazy to homonimy.
Synonimia – bliskoznaczność, czyli relacja między słowami o podobnych znaczeniach np. miłość – sympatia, kochanie, zakochanie, amory. Takie wyrazy to synonimy.
Wyrazom można także nadawać znaczenia niedosłowne (przenośne, inaczej: metaforyczne), które nie są notowane w słowniku, i które można odczytać tylko w kontekście innych słów. Nadawanie nowych znaczeń słowom stanowi jeden z fundamentów poezji.
Ćwiczenia.
- Określ znaczenie słowa „głowa” (wskaż elementy znaczeniowe, które są potrzebne do zdefiniowania wyrazu).
- Wyraz „głowa” jest wieloznaczny. Wyjaśnij, w jaki sposób łączą się ze znaczeniem głównym następujące użycia słowa: „głowa rodziny”, „głowa kolumny”, „głowa kapusty”.
- Przyjrzyj się poniższym parom wyrazów:
„minie” (co zrobi?) – „minie” (komu? czemu?);
„wieżę” – „wierzę”;
„bal” (zabawa taneczna) – „bal” (ociosany pień drzewa).
Czym homonimy różnią się od wyrazów wieloznacznych?
- Wskazując różnice znaczeniowe między rzeczownikami „mamrotać”, „mówić”, „krzyczeć”, udowodnij, że synonimy to wyrazy blisko-, a nie jednoznaczne.
Który z podanych wyrazów ma najogólniejsze znaczenie i może zastąpić w tekście pozostałe?
- Uporządkuj podane synonimy według rosnącej intensywności znaczeniowej:
- a) Mokry, wilgotny, namokły.
- b) Zimny, lodowaty, chłodny, mroźny.
- c) Wyczerpanie, zmęczenie, znużenie.
- Do podanych rzeczowników dobierz najodpowiedniejsze synonimy wyrazów dobry / zły.
| DOBRY | ZŁY | |
| obiad | np. smaczny, smakowity, pyszny, wyśmienity | np. niesmaczny, ohydny |
| człowiek | ||
| postępowanie | ||
| nastrój | ||
| zakup | ||
| wpływ | ||
| wiadomości | ||
| opinia | ||
| wzrok |
- W poniższym tekście odszukaj i zanalizuj przykłady gier językowych opartych na:
- a) wieloznaczności wyrazów,
- b) częściowej homonimii,
- c) wykorzystaniu słownictwa związanego z wodą w utartych połączeniach wyrazowych.
Tomasz Olbratowski (RMF FM)
[…] pewien fryzjer z Tajlandii […] wpadł na dość niezwykły sposób uprawiania swojego zawodu. Proponuje on swoim klientkom strzyżenie pod wodą. W zakładzie zainstalował basen, gdzie w akwalungu schodzi pod wodę wraz z klientką […] – stanowią w dwójkę parę wodną. […] Bardzo dobrze pod wodą wychodzą fale, a specjalnością zakładu jest fryzura o nazwie „mokra Włoszka”. Jeśli klientka chce sobie utlenić włosy albo zafarbować wodoodrosty, to wtedy fryzjer napełnia basen wodą utlenioną. […] Poza tym klientka nie może wynurzać się przed fryzjerem, bo go wszelkie wynurzenia nudzą.
Słowa i ich znaczenia- załącznik
Zdobytą wiedzę warto wykorzystać w praktyce, np. w redagowaniu prac pisemnych.
Zastanów się nad poniższymi wnioskami.
- Odmienna wartość stylistyczna poszczególnych synonimów (stosowność wypowiedzi oficjalnej wymaga zrezygnowania ze słownictwa potocznego i slangowego).
- Ostrożność w stosowaniu wyrazów nacechowanych emocjonalnie.
- Niezamierzona dwuznaczność lub śmieszność wypowiedzi, powstająca przy nieprzemyślanym zastosowaniu polisemów czy homonimów.
- Stosowanie świadomie wykorzystanych semantycznych środków językowych podnosi wartość pracy (bogactwo językowe, styl indywidualny, żywy i swobodny).
- Wykorzystanie semantycznych środków językowych powinno służyć wyeksponowaniu własnego stanowiska, zwróceniu uwagi na szczególnie istotny problem czy nawiązaniu kontaktu z odbiorcą.
Pozdrawiam – Katarzyna Nowak