18.06.2020 r.
Temat: Kiej somsiad z somsiadem się zejdzie… Dialektyzacja w literaturze.
Cele lekcji:
- wskazanie przykładów dialektyzmów w powieści Reymonta na poziomie fonetycznym, fleksyjnym, słowotwórczym i leksykalnym;
- charakterystyka dialektów współczesnej polszczyzny
Przebieg lekcji:
- Na dzisiejszych zajęciach przyjrzymy się stylizacji środowiskowej i dialektyzacji występującej w powieści „Chłopi” W. Reymonta.
Wyraz stylizacja używany w naukach filologicznych odnosi się do świadomego, umyślnego wprowadzenia do wypowiedzi pisanej lub ustnej, reprezentującej określony styl, elementów charakterystycznych dla innego stylu.
Wypowiedzi stylizuje się, aby zwiększyć ich realizm, a także odtworzyć koloryt lokalny. Zabieg ten może też służyć charakterystyce bohaterów i środowiska, z którego się oni wywodzą.
Najczęściej spotykamy następujące rodzaje stylizacji:
Stylizacja środowiskowa – to kształtowanie wypowiedzi językowej na wzór języka określonych środowisk społecznych, wprowadzanie do wypowiedzi elementów charakterystycznych dla odmian zawodowych lub środowiskowych.
Dialektyzacja (stylizacja gwarowa) – nadawanie wypowiedziom cech gramatycznych lub leksykalnych, charakterystycznych dla odmian terytorialnych, czyli gwar i dialektów. Obie te odmiany są związane z językiem mieszkańców wsi, często omawiany rodzaj stylizacji wykorzystuje się, aby scharakteryzować bohaterów – podkreślić ich wiejskie pochodzenie.
Archaizacja to wprowadzanie do wypowiedzi elementów językowych charakterystycznych dla języka epok minionych, czyli archaizmów.
Stylizacja biblijna – to nadanie tekstom cech stylu biblijnego, a więc korzystanie z gatunków biblijnych (psalmu, przypowieści), metaforyki, frazeologii mającej źródła w Piśmie Świętym oraz charakterystycznej składni (przewaga zdań współrzędnie złożonych, szyk przestawny, przestawny).
- Zdefiniowanie pojęcia dialekt.
Najbardziej szeroka definicja dialektu określa go jako „mowę ludności wiejskiej pewnej dzielnicy kraju różniącą się od języka ogólnonarodowego i innych dialektów swoistymi cechami głównie fonetycznymi i leksykalnymi, mającymi zwykle swą genezę w odległej przeszłości, sięgającej może nawet okresu plemiennego”1.
3. Charakterystyka dialektów współczesnej polszczyzny w kontekście ich zasięgów terytorialnych oraz specyficznych cech językowych.
- dialekt kaszubski (brak mazurzenia, ubezdźwięczniająca fonetyka międzywyrazowa, dyftongizacja dawnych długich a, o, stwardnienie szeregu spółgłosek ś, ź, ć, dź);
- dialekt wielkopolski (brak mazurzenia, udźwięczniająca fonetyka międzywyrazowa, dyftongizacja samogłosek, asynchroniczna wymowa samogłosek nosowych);
- dialekt śląski (szeroka wymowa -ę),
- dialekt małopolski (przejście wygłosowego –ch w –k, mazurzenie, udźwięczniająca fonetyka międzywyrazowa);
- dialekt mazowiecki (asynchroniczna wymowa spółgłosek miękkich w nagłosie, mazurzenie, ubezdźwięczniająca fonetyka międzywyrazowa, „zlanie się” i z y, twarde l przed i).
Mapa dialektów
- Określenie położenia geograficznego Lipiec w kontekście granic dialektalnych (praca z mapką).
Lipce (dziś: Lipce Reymontowskie) to wieś znajdująca się w Polsce centralnej, na terenie tzw. gwar łowickich, zaliczanych do dialektu mazowieckiego.
Reymont przebywał w Lipcach w latach 1889–1893, pracując jako dozorca plantowy przy Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej. Obserwacje poczynione w tamtych latach stały się później inspiracją do napisania powieści o życiu polskich chłopów.
- Proszę przeczytać fragment powieści Reymonta zamieszczony w podręczniku, s. 166- 167 i wskazać w podanym fragmencie przykłady dialektyzmów.
Proponowany zapis analizy tekstu:
Poziom języka | Przykłady |
fonetyczny | krześciajnin, somsiad, la, gront, dufać |
fleksyjny | stajała, któren |
słowotwórczy | marnacja, biedowanie, winowaty, zamrzeć |
leksykalny | jeno, poredzić, juści, gadzina, spyścić, kłyźnić, ćma, kiej, drzewiej, marnować, pogorzel, chudziak, wypsnąć |
Wnioski:
-
- Dialektyzacja pojawia się na wszystkich poziomach organizacji językowej tekstu (przede wszystkim na poziomie leksykalnym);
- Język bohaterów utworu Reymonta nie jest wiernym odzwierciedleniem cech dialektu mazowieckiego (brak mazurzenia);
- Efekt dialektyzacji został osiągnięty przez wprowadzanie archaizmów (np. jeno, drzewiej);
- Cechy językowe, zbliżające język utworu do mowy mieszkańców wsi, nie pozwalają łączyć go z jakąkolwiek gwarą czy dialektem polszczyzny początku XX wieku (metoda twórcza Reymonta polegała na stworzeniu dzieła uniwersalnego, ponadregionalnego);
- Dialektyzacja jest jednym z elementów realistycznej kreacji świata przedstawionego w powieści.
Zadanie domowe
Zrób notatkę z dzisiejszych zajęć w zeszycie przedmiotowym.
Zadanie dla chętnych:
- Wykorzystując mapę dialektów zamieszczoną w dzisiejszym temacie zajęć, określ położenie geograficzne swojej miejscowości w kontekście podziałów lingwistycznych i – o ile to możliwe – wskaż specyficzne cechy języka mieszkańców swojej miejscowości.
Odpowiedzi prześlij na maila b.kusiuk@wp.pl w dniu dzisiejszym. Podpisz swoją pracę- imię, nazwisko, klasa.
Pozdrawiam- Bożena Kusiuk