Drodzy Uczniowie,
omówimy dzisiaj kontekst historyczny literatury wojny i okupacji.
Temat: Obrazy krzyczą… Wojna i okupacja w kulturze i literaturze – wprowadzenie.
- Specyfika wydarzeń historycznych w okresie II wojny światowej, jej „totalny” charakter (do czasów II wojny konflikty zbrojne były doświadczeniem przede wszystkim żołnierskim/frontowym – wydarzenia lat 1939–1945 stały się doświadczeniem wszystkich mieszkańców Europy).
W świadomości intelektualistów XX w. II wojna światowa była logicznym następstwem i kontynuacją I wojny światowej, która – w przeciwieństwie do wcześniejszych konfliktów zbrojnych – miała charakter globalny, stechnicyzowany oraz „ponadgeneracyjny” (decydujący o losach wielu pokoleń). II wojna światowa jeszcze bardziej rozszerzyła granice konfliktów między państwami, jednocześnie definiując istotę totalitaryzmu XX w. Wojna ostatecznie zrewidowała utopijne XIX-wieczne przeświadczenia o wpisanej w historię idei postępu, pokazując, do czego może być zdolny człowiek. Doświadczenie wojenne 1. połowy XX w. pozwoliło niektórym określić zeszły wiek – „wiekiem totalitarnej hańby” (H. Arendt).
2. W jakim stopniu wydarzenia wojenne wpłynęły na losy polskich intelektualistów ?
- ofiary działań wojennych kampanii wrześniowej (np. J. Czechowicz),
- załamanie/samobójcza śmierć (S.I. Witkiewicz),
- emigracja (np. J. Tuwim i inni pisarze należący do przedwojennej grupy literackiej Skamander, W. Gombrowicz – niektórzy z nich po 1945 r.
powracają do kraju, a niektórzy pozostają na emigracji do śmierci), - udział w tworzeniu życia konspiracyjnego w okupowanym kraju (np. C. Miłosz, Z. Nałkowska, pisarze należący do pokolenia Kolumbów),
- więźniowie gett/obozów koncentracyjnych/ofiary eksterminacji mniejszości żydowskiej (np. B. Schulz).
3. Sytuacja Polski pod okupacjami niemiecką i sowiecką.
Polska – okupacja niemiecka – działania okupantów skierowane przeciw Polakom:
– zamknięcie polskich szkół średnich i uniwersytetów (możliwość edukacji tylko na poziomie elementarnym i zawodowym);
– likwidacja ośrodków życia kulturalnego (np. zamknięcie polskich teatrów, redakcji pism i wydawnictw);
– grabież dóbr kultury (niszczenie ich);
– cenzura;
– represje wobec cywilów (polityka terroru);
– zorganizowanie na terenie Polski sieci gett oraz obozów koncentracyjnych.
Polska – okupacja sowiecka – działania okupantów skierowane przeciw Polakom:
– próba stworzenia pozorów normalnego życia;
– zachowanie części instytucji publicznych;
– indoktrynacja mieszkańców Kresów;
– represje wobec cywilów (inteligencji, polskiej administracji, internowanych żołnierzy);
– przesiedlenia Polaków w głąb ZSRR (masowe deportacje jako realizacja polityki rusyfikacji).
4. Specyfika życia Polaków w czasie okupacji.
Postawy Polaków w obliczu polityki represji i terroru – życie oficjalne:
– rynek czasopism i literatury popularnej;
– funkcjonowanie sieci teatrów rozrywkowych (popularnych);
– funkcjonowanie kin (projekcje filmów propagandowych);
– bierna postawa wobec okupanta (sporadyczne przykłady kolaboracji).
Postawy Polaków w obliczu polityki represji i terroru – życie nieoficjalne:
– próby organizowania pomocy Żydom;
– handel czarnorynkowy;
– powstanie i funkcjonowanie Polskiego Państwa Podziemnego (kierowanego przez rząd emigracyjny w Londynie);
– zorganizowanie ruchu oporu (AK, AL i in.);
– podziemne życie kulturalno-oświatowe.
5. „Powrót” z cyklu „Kamienie krzyczą”
- Wbrew tytułowi całego cyklu Kamienie krzyczą tutaj gruzy zniszczonej Warszawy nie wołają o pomstę do nieba za doznane krzywdy II wojny światowej. Nie śmierć, nie cierpienie wysuwa się tu na plan pierwszy, lecz ogromna nostalgia i przywiązanie, jakim darzą się ludzie i ich domy.
- Mimo fantastycznego ujęcia domu widać też realizm dzieła – niemal kompletnie zburzone miasto, kikuty ocalałych ścian oraz autentyczne napisy na murach: „PAWIAK POMŚCIMY” i symbole walki z okupantem: charakterystyczna kotwica (Polska walcząca).
- Kamienica jest spersonifikowana – przyjęła nie tylko ludzkie zachowanie, ale i wygląd. Twarz o rysach umęczonego człowieka. Włosy stworzone z żelaznych prętów, „potarganych” w nie-ładzie. Ramiona długie, poranione. Reszta „ciała” też świadczy o odniesionych ranach i ubóstwie.
- Głównym bohaterem jest zrujnowany dom, który z matczyną czułością wita powracającego mieszkańca. Wyciąga ramiona, aby zamknąć człowieka w serdecznym uścisku. Warszawiak natomiast klęczy, płacząc ze szczęścia, gdyż prawdopodobnie nie przypuszczał, że uda mu się przetrwać wojnę i powrócić do domu.
Silne emocje najlepiej przedstawiać w sposób jasny i wyraźny. Dlatego autor posłużył się czarno-białym rysunkiem, jakby dokumentalną fotografią. Te surowe barwy najlepiej oddają przeżycia, które są udziałem nie tylko bohaterów, ale i samego artysty, gdy powracał po wojnie do zrujnowanej Warszawy. To dzieło jest symbolicznym wizerunkiem zniszczeń, ale i przetrwania stolicy.
6. Jakie uczucia i refleksje wywołał w Tobie ten obraz? Prześlij krótką odpowiedź na mojego e-maila.
Pozdrawiam
Agnieszka Piekarska