15. 05. 2020r.
TEMAT: Między utopią a antyutopią.
Na dzisiejszej lekcji zajmiemy się problematyką dwóch, wydawałoby się, sprzecznych ze sobą pojęć: utopii i antyutopii.
Utopia oznacza z greckiego miejsce, którego nie ma. Jest to słowo stworzone przez Tomasza More`a, autora pierwszej utopii w literaturze. Definicji terminu jest wiele, jedna z nich określa utopię jako gatunek literacki, prezentujący obraz państwa i społeczeństwa idealnego, skontrastowany z tym, który istnieje w rzeczywistości. Jest to wizja wolnego, równego, idealnego społeczeństwa, która dalece odbiega od rzeczywistości i panujących stosunków społecznych, nie mając możliwości zaistnieć.
Antyutopia jest krytyką utopii, przedstawia wizję świata pełnego nierówności, rywalizacji o władzę, chęci zysku, poniżania słabszych. W literaturze bywa utworem satyrycznym, ośmieszającym bądź parodiującym dzieła pisarzy utopijnych, przedstawiającym świat totalitarny, dążący do samozniszczenia.
Motyw utopii i antyutopii w literaturze i filmie:
• Platon, „Państwo” – prekursorem utopii jest dzieło Tomasza More`a, ale wątki utopijne możemy znaleźć już w Państwie Platona. Filozof przedstawia w swoim dialogu klasyfikację ustrojów ukazującą wyłanianie się kolejnych form jako proces stopniowej degeneracji ustroju idealnego opartego o zasadę maksymalnej jedności i prostoty. W takim ujęciu demokracja, którą cechował największy stopień wewnętrznego zróżnicowania, znalazła się na przedostatnim szczeblu hierarchicznej drabiny, za timokracją (rządami ludzi mężnych) i oligarchią – gorsza od niej była już tylko tyrania. Ostatecznym stanowiskiem Platona w kwestii dobrze zorganizowanego państwa jest ustrój mieszany łączący demokratyczny postulat wolności z wymaganiami rozumu – oryginalna i kontrowersyjna, ale jednak niewątpliwie jakaś z form demokratycznego państwa prawa.
• Tomasz More (Morus), „Utopia” – Thomas Moore-UTOPIA
• Ignacy Krasicki, „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki” – w części II Mikołaja Doświadczyńskiego przypadków Krasicki opisuje odległą, odizolowaną od świata wyspę Nipu, gdzie tytułowy Doświadczyński dostał się w wyniku katastrofy morskiej. Dzięki mędrcowi Xaoo Doświadczyński poznaje tajemnice idealnego ustroju społecznego. Nipuańczycy żyją z rolnictwa, sprawiedliwie dzieląc plony między siebie. Wszyscy są równi – właściciele ziemscy pracują tak jak służba, tak samo się też ubierają. Wszyscy chętnie pracują, a wysiłek jest dla nich źródłem zdrowia moralnego i fizycznego. Władza ma charakter patriarchalny – opiera się na władzy rodziców nad dziećmi, a na czele państwa stoi najstarszy z rodu. Mieszkańcy wyspy żyją cnotliwie: są uczciwi, szlachetni, nie znają kłamstwa, pochlebstwa czy zdrady. Xaoo opowiada także Doświadczyńskiemu historię, która kładzie cień na idealny charakter wyspy. Opowiada mu o pewnym Nipuańczyku imieniem Laongo, który uciekł kiedyś z Nipu, a po jakimś czasie powrócił, nakłaniając rodaków do odwiedzenia innych wysp. Rzeczy, które przywiózł ze świata zewnętrznego zostały zakopane, a on sam ukamienowany. Epizod ten pokazuje słabość utopii – zamknięcie na wpływy z zewnątrz oraz zniewolenie jej mieszkańców. Doświadczyński przyglądając się życiu pasterzy-oraczy przechodzi przemianę w duchu oświeceniowym. Po powrocie do ojczyzny próbuje zaszczepić reformy rolne, poznane na Nipu, na polskiej wsi.
• Franciszek Bacon, „Nowa Atlantyda” – narrator utworu, Hiszpan, podróżując z Peru do Chin i Japonii trafia przypadkiem do zupełnie nieznanego kraju, po czym poznaje stopniowo jego osobliwości. Z czasem dochodzi do wniosku, że kraj ten jest dużo lepszy niż kraje mu znane. Jest on izolowany od świata zewnętrznego, panuje tam przykładny porządek i czystość obyczajów. Rząd wykazuje ogromną troskę o mieszkańców. Najważniejszym miejscem Nowej Atlantydy jest Dom Salomona. Celem pracujących tam naukowców jest zgłębianie stosunków, zmian i sił wewnętrznych natury i rozszerzania granic władztwa człowieka. Dom Salomona jest urzeczywistnieniem Baconowskiej koncepcji nauki – zorganizowanego na wielką skalę procesu pomnażania wiedzy, służącej zaspokajaniu praktycznych ludzkich potrzeb.
• Jonatan Swift, „Podróże Guliwera” – w swej sentymentalnej powieści Swift opisuje podróże Guliwera po Królestwie Liliputów, Bromdingnag, państwie rozumnych koni. Oprócz krainy koni, w odwiedzanych krajach panują niedoskonałe systemy polityczne, przypominające oświeceniowe ustroje europejskie.
• Stefan Żeromski, „Przedwiośnie” – w swojej powieści autor opisuje wizję estetycznych szklanych domów, w których mieli mieszkać robotnicy w odrodzonej i rozwijającej się Polsce. Cezary Baryka konfrontuje utopijne, wyidealizowane wizje ojca – Seweryna z ponurą rzeczywistością powojennej Rzeczpospolitej, która dodatkowo musi się zmagać z nawałnicą bolszewicką. Motyw szklanych domów jest także krytyką romantycznych złudzeń i wiary w piękne, choć nierealne wizje.
• George Orwell, „Folwark zwierzęcy” – utwór przedstawia proces kształtowania się totalitarnej rzeczywistości po rewolucji na farmie zwierzęcej. Zwierzęta zbuntowały się przeciw gospodarzowi – Jonesowi, który je wykorzystywał. Przyświecały im hasła równości i braterstwa. Szybko jednak okazało się, że niektóre zwierzęta są równiejsze. Świnie zaczęły dominować nad innymi. Szybko zaczęły korzystać z przywilejów, wykorzystując swą władzę do ucisku innych zwierząt. Orwell w swojej książce w tragikomiczny sposób przedstawia mechanizmy tworzenia się i funkcjonowania systemu totalitarnego.
• George Orwell, „Rok 1984” – utwór przedstawia wizję świata obróconych wartości wszelkich systemów totalitarnych. Ostrzega przed niebezpieczeństwem totalitaryzmu, degeneracją ideologii, podziałem świata na wrogie, zwalczające się frakcje polityczne. Świat powieści jest w pełni zideologizowany, obróbka obywateli odbywa się za pośrednictwem radia, gazet i wszechobecnych teleekranów. Receptory państwa tkwią wszędzie, kontrolując jawę, sen, życie erotyczne. Slogany grupy rządzącej Partii patrzą ze wszystkich murów, cytaty Wielkiego Brata otwierają wszystkie książki. Policja Myśli sprawuje kontrolę nad prawomyślnością obywateli. Ministerstwo Prawdy zajmuje się wymazywaniem z prasy i książek faktów i wydarzeń „niesłusznych” według rządzących. Głównym bohaterem powieści jest Winston Smith, który wraz z ukochaną Julią buntuje się przeciwko zaistniałej rzeczywistości i wstępuje do Bractwa – grupy próbującej walczyć z Partią.
• Stanisław Lem, „Powrót z gwiazd” – powieść to historia astronauty, który na skutek paradoksu czasowego Einsteina powrócił z wyprawy w Kosmos na Ziemię. W czasie, gdy on badał obce światy, na Ziemi minęło ponad sto lat. Tu wszystko jest teraz inne: moda, styl życia, normy obyczajowe. Wiele z tych nowości spowodowanych jest wprowadzeniem pewnego wynalazku, który tłumi w ludziach agresję, powodując uczucie obrzydzenia nawet na wyobrażenie sobie zadawania komuś bólu.
• Wisława Szymborska-wiersz pt. „Utopia” – w wierszu Szymborskiej utopia przedstawiona jest jako wyspa, na której wszystko jest oczywiste, słuszne, pewne. Wiatr rozwiewa wszelkie negatywne myśli, nic nie jest niezrozumiałe. Wszystko ma sens. Miejsce to jednak jest bezludne, a ludzie odchodzą z niego zanurzając się w morzu – życiu „nie do pojęcia”. Wiersz Szymborskiej polemizuje z oświeceniowymi wizjami utopii. Pokazuje, że stan idealny, stan, w którym wszystko jest pewne i sprawdzone jest dla nie do zniesienia. Człowiek wybiera morze, które jest metaforą niewiedzy, niebezpieczeństw, ale także wolności.
PODSUMOWANIE:
Utopie i antyutopie prezentują bardzo różnorodne wizje państwa, lecz wszystkie łączy absolutna kontrola władzy nad każdą dziedziną życia obywateli. Jest to przecież główna cecha państw totalitarnych. Idealne państwa Platona i Morusa zakładają szczęście ogółu, pomyślność całokształtu organizacji państwowej, a nie pojedynczego obywatela. Podobnie działały kraje w antyutopiach. W myśl zasady „gdy jednostka czuje, wspólnota szwankuje”, zwalczały, zazwyczaj przemocą, wszelkie przejawy indywidualności. Zasadniczą różnicą między utopiami i antyutopiami jest fakt, że te pierwsze pokazują jedynie jak ma wyglądać idealne państwo, a nie jakimi metodami można ten cel osiągnąć. Antyutopie zaprezentowały właśnie te metody: przymus państwowy, propagandę, terror i tortury, prowadzące do nieuniknionej degradacji własnej osobowości i suwerenności jednostki. A przecież wolność osobista jest nadrzędną wartością dla każdego człowieka.
Zapoznaj się z prezentacją, która będzie doskonałym uzupełnieniem tematu: Utopie i antyutopie-prezentacja
Zadania do realizacji po dzisiejszej lekcji:
- Jako notatkę z lekcji proszę, abyście zapisali w zeszytach przedmiotowych wszystkie informacje zaznaczone wytłuszczonym drukiem.
- Proszę wypisać cechy idealnego państwa wg Moorusa na podstawie materiału – Thomas Moore-UTOPIA
- Z prezentacji proszę dokładnie zapoznać się z pojęciem “eugenika” i zapisać najważniejsze informacje dotyczące tego terminu.
Wszelkie pytania i informacje zwrotne proszę kierować poprzez komunikator, e-dziennik lub e-mail zelaga@wp.pl wpisując w tytule wiadomości swoje imię i nazwisko oraz klasę.
W związku z tym, że dzisiejszy temat jest ostatnim z działu oraz podręcznika “POZNAĆ PRZESZŁOŚĆ Rządzący i rządzeni” informuję, że przygotowujemy się do powtórzenia materiału na najbliższą lekcję oraz na sprawdzian 22. 05. 2020r. ( termin jest wpisany w dzienniku elektronicznym).
Do końca roku szkolnego będziemy realizowali treści z kolejnej części podręcznika do kl. IV. Jest to ” POZNAĆ PRZESZŁOŚĆ Wojna i wojskowość”. 
Pozdrawiam!
Agnieszka Żelazowska